آشنایی با قلعه فلک الافلاک - لرستان
فرهنگ > میراث و تمدن - محمد ملاحسینی:
بسیاری از شهرهای ایران با یک اثر باستانی برجسته شناخته می‌شوند. شهر خرم‌آباد را نیز با قلعه فلک‌الافلاک می‌شناسند

این قلعه زیبا و دیدنی با 5300 متر مربع مساحت بر فراز تپه‌ای در مرکز شهر خرم آباد، با چشم اندازهای فوق‌العاده زیبا قرار گرفته است.



فلک‌الافلاک از سمت شرق و جنوب‌شرقی به رودخانه خرم‌آباد، از غرب به خیابان و محله دوازده برجی و از سمت شمال به خیابان فلک‌الافلاک محدود می‌شود. وسعت محوطه باستانی قلعه حدود 400×300 مترمربع است.

قلعه دارای 8 برج است، محیط کل آن 60/228 متر و بلندترین دیوار آن تا سطح تپه 5/22 متر می‌باشد. همچنین دارای دو صحن، 124 اتاق و 11 کفش‌کن در بین اتاق‌ها است.

آشنایی با موزه قلعه فلک الافلاک

در شمال شرقی آن راهرویی ساخته شده که با 7 پله به محوطه‌ای می‌رسد که چاه معروف قلعه در آن واقع شده. عمق این چاه تا انتهای تپه و تا چشمه زیر تپه می‌رسد.

در گذشته آب مورد نیاز ساکنین قلعه از این چاه تامین می‌شده است و از همین راهرو می‌توان به پشت‌بام قلعه رسید و چشم‌انداز زیبای شهر را مشاهده کرد.

دور تا دور قلعه را پرتگاهی مخوف فرا گرفته که دارای پوشش گیاهی ست و راه ورود به فلک الافلاک را دشوارتر می‌کند. نام این قلعه به مفهوم آسمان نهم و بالاترین فلک است که به طور مجازی دست نیافتنی بودن آن را می‌رساند.

بنای نخستین فلک الافلاک ظاهراً مربوط به دوره ساسانی است؛ هرچند که برخی منابع، ساخت آن را به ز مان شجاع الدین خورشید؛ سر سلسله اتابکان لر در قرن چهارم هجری نسبت می‌دهند.

به گفته مردم منطقه و مدارک تحقیقی، بر وجود بارویی دولایه و خشتی با دروازه برج پیرامون بنای کنونی دلالت دارد. این باروی گرداگرد بنا بیشتر به سمت غرب گسترش داشته و از بقایای برج‌های دوازدگانه آن، آثار دو برج در شمال غرب و جنوب شرق محوطه، اطراف قلعه قابل مشاهده است.

در ساخت قلعه از مصالحی چون خشت، آجر، سنگ و ملات استفاده شده است.

قلعه فلک الافلاک، پایداری و ماندگاری خود را در دوره‌های مختلف تاریخی، مرهون موقعیت ممتاز سوق الجیشی تپه فلک الافلاک در گلوگاه دره خرم آباد است.

از این رو بنای قلعه، آثار و نشانه‌های زیادی از تحولات معماری دوره های گوناگون را با خود به همراه دارد.

همچنین در بنای فلک الافلاک به راه‌های عبور و مرور شمال به جنوب و شرق به غرب توجه شده است که به نوعی مرکز ثقل مسیرهای دسترسی غرب کشور به شمار می‌آمده است.

قلعه فلک الافلاک پس از ثبت در فهرست آثار ملی کشور، موزه فلک الافلاک نام گرفته و شامل بخش‌های مردم شناسی، هنرهای سنتی و باستانی شناسی می‌شود.

در تالار موزه مردم‌شناسی، عکس‌ها و ماکت‌های کوچک و بزرگ متعددی از شیوه‌ها و رسوم گوناگون زندگی مردان و زنان عشایر و روستایی در منطقه لرستان به نمایش گذاشته شده است.

یکی از دیدنی‌های موزه مردم شناسیی سنگ قبرهای اهالی منطقه است که با دیگر نواحی ایران تفاوت بنیادی دارند.



در این نواحی رسم بوده که بالای قبر، سنگی عمودی کار گذاشته و روی آن صحنه‌هایی از زندگی فردمتوفی را حجاری می‌کرده اند. به عنوان مثال اگر متوفی شکارچی بوده، روی سنگ قبر عمودی وی تصاویری از اسلحه، شکار و… حک می‌کردند.

ویژگی‌های تاریخی و معماری قلعه فلک الافلاک آن را در میان یادگارهای تاریخی غرب کشور متمایز ساخته و به آن شکوه و جذابیت خاصی بخشیده است.

همچنین آن حوزه جغرافیایی بخش زیادی از حیثیت و اعتبار معنوی و تاریخی خود را مدیون وجود فلک الافلاک است.

هرچند این دژ تاریخی در طول تاریخ تحولات بسیاری را به چشم دیده و در برابر آسیب‌ها پایداری کرده ولی در چند دهه اخیر مسائل و مشکلات فراوانی بر آن عارض گردیده است.

از جمله آنها می‌توان به حضور نهادهای غیرمسؤول در حریم قلعه اشاره کرد که در مقوله مدیریت قلعه و جذب گردشگران موجب چالش‌های اساسی شده‌اند و لطمات جبران ناپذیری بدان وارد کرده‌اند.

سوگواری

گِل مالی مراسمی است که مردم خرم‌آباد در سوگواری‌های مختلف از جمله در مرگ افراد خانواده و یا عزاداری‌های مذهبی انجام می‌دهند. گل مالی در زبان لری با عنوان خَه‌رَّه گیری تلفظ می‌شود. خَه‌رّه به معنای گِل است. آئین گل‌مالی در روز عاشورا در ماه محرم در استان‌های غربی ایران در منطقه زاگرس به ویژه استان‌های لرستان ، کرمانشاه و ایلام برگزار می‌شود.همچنین در بخش‌هایی از استان‌های خوزستان ، مرکزی و همدان نیز مراسم گل‌مالی در روز عاشورا دیده می‌شود.

سوگواری محرم

اجرای این آئین به دلیل کشته شدن حسین بن علی در روز عاشورا است و دارای چند مرحله است که از روز هفتم محرم که به روز « تراش عباس » موسوم است شروع می‌شود. در روز هفتم محرم عزاداران حسین بن علی به حمام رفته و پس از اصلاح سرو صورت و نظافت کامل، لباس‌های تمیز می‌پوشند. از این روز به بعد، عده‌ای برای افروختن آتش در صبح عاشورا به جمع کردن و گردآوری هیزم جهت روشن کردن آتش می‌پردازند. عزادارانی که در گِل می‌افتند به کمک آتش خود را خشک می‌کنند. روز عاشورا، عزاداران فراخوانده شده با حضور در تکیه‌های محله و گل‌مالی کردن خود گرد آتش می‌ایستند تا از سرما محفوظ مانده و شروع به سینه زنی و عزاداری می‌کنند.به این منظور عده‌ای در محل دوره افتاده و با خواندن جملاتی از خانه‌ها تقاضای هیزم می‌کنند که مردم نیز با کمال میل بسته به نذری که دارند به آنان هیزم می‌دهند. در روز تاسوعا نیز عزاداران خاک نرم و مخصوصی بنام گل باغچاله (گل رس) را مهیا کرده و در میدان‌های بزرگ و کوچک که معمولا با آجر چینی در جلوی خیمه‌ها و تکیه‌های شهر درست می‌شود می‌ریزند و در روز عاشورا این خاک را با گلاب مخلوط کرده و گل روز عاشورا را مهیا می‌کنند. روز عاشورا، عزاداران فراخوانده شده با حضور در تکیه‌های محله و گل‌مالی کردن خود گرد آتش می‌ایستند تا از سرما محفوظ مانده و شروع به سینه زنی و عزاداری می‌کنند.

گل مالی در خرم آباد

خرم آباد هر ساله در عزای امام حسین (ع) رخت سیاه بر تن می کند و این جامه سیاه رنگ را با گل متبرک روز عاشورا آذین می بخشد. آئین خاص گل مالی در خرم آباد دارای چند مرحله است که از روز هفتم محرم که به روز " تراش عباس" موسوم است، شروع می شود. در روز هفتم محرم همه عزاداران حسینی به حمام رفته و پس از اصلاح سرو صورت و نظافت کامل، لباسهای تمیز می پوشند که این روز را "تراش عباس" می نامند. از این روز به بعد، عده ای برای افروختن آتش در صبح عاشورا به جمع کردن و گردآوری هیزم در سطح شهر می پردازند تا اگر در روز عاشورا برف و باران ببارد و احیانا هوا سرد باشد عزادارانی که درگِل می افتند (مراسم گِل افتادن) از سرما حفظ شوند. به این منظور عده ای در محل دوره افتاده و با خواندن جملاتی از خانه ها تقاضای هیزم می کنند که مردم نیز با کمال میل بسته به نذری که دارند به آنان هیزم می دهند. در روز تاسوعا نیز عزاداران خاک نرمی را محیا کرده و در میدانهای بزرگ و کوچک که در جلوی خیمه ها و تکیه های شهر درست می شود می ریزند و در روز عاشورا این خاک را با گلاب مخلوط کرده و گل روز عاشورا را محیا می کنند. غروب روز تاسوعا خرم آباد سراسر اندوه و ماتم است. همه بی تابند و حادثه ای ناگوار را انتظار می کشند. حوضچه های خاک رس در سطح شهر آماده شده است و هیزم های جمع آوری شده نیز کنار حوضچه های خاک رس تپه شده است. با شروع روز عاشورا در اولین ساعات روز صدای ساز و دهل با نوای سوزناک و غم انگیزی موسوم به نوای "چمریونه" عزاداران حسینی را به حضور در دستجات و هیئات عزاداری دعوت می کند.عزاداران فراخوانده شده با حضور در تکیه های محله و "گل مالی " کردن خود گرد آتش می ایستند تا از سرما محفوظ مانده و شروع به سینه زنی و عزاداری می کنند. صبح عاشورا در این محلات غوغایی به پاست. بازار شهر تعطیل شده و بر سر در همه مغازه ها پرچم سیاه افراشته شده است. همه عزاداران حسینی خود را گل مالی کرده اند و برخی نیز در نوبت هستند تا میاندار سرتاپایشان را با گل معطر روز عاشورا آذین ببندد. برخی دور آتش ایستاده اند تا گل روی لباسشان خشک شود، برخی دیگر نیز در نوبت هستند تا در گل عزای حسینی غلت بخورند و برخی دیگر نیز دوره زده اند و سینه می زنند و دستهایشان را گاهی در آسمان می چرخانند و سوزناک فریاد برمی آورند: هی روو...هی روو...هی روو...

مشکلات شهری

ترافیک

از مهمترین مشکلات شهری در شهر خرم‌آباد ترافیک در معابر این شهر است. مهمترین دلیل این ترافیک عرض کم خیابان‌های شهر به خصوص در خیابان‌های حافظ و انقلاب است. این دو خیابان که مراحل تعریض آنها با وقفه چند ساله روبرو شده تاثیر فراوانی در ترافیک مرکز و شمال شهر داشته است. از دیگر علل ترافیک در شهر نبود پارکینگ‌های مناسب و کافی دانست، که همین امر باعث به وجود آمدن مشکلات مربوط به پارک خودرو به خصوص در مرکز شهر شده است.
ناسازگای خیابان‌های شهر با حجم تردد وسایل نقلیه مهمترین عامل ترافیک شهری است که این مشکل در شهر خرم‌آباد نیز وجود دارد و پیش بینی‌های مناسب جهت آماده‌سازی خیابان‌ها به نسبت رشد جمعیت و تردد وسایل نقلیه صورت نگرفته است. مراکز اداری و قطب‌های صنعتی در نقاط شمال و جنوب خرم‌آباد قرار دارند که مردم ناچارند برای رسیدن به محل کار خود از مرکز شهر تردد کنند که این خود به ایجاد ترافیک سنگین در مرکز شهر دامن زده است.
برای ساماندهی ترافیک، طرح‌های مختلفی پیشنهاد شده‌است که از جمله آموزش فرهنگ ترافیک به مردم، سامانه کنترل هوشمند ترافیک،تعریض برخی خیابان‌های شهر به دست کم ۳۶ متر و ساخت مونوریل اشاره کرد.

آلودگی هوا

بر اساس گزارش سازمان بهداشت جهانی، خرم‌آباد در سال ۲۰۱۴ میلادی در فهرست بیست شهر آلوده جهان از نظر وضعیت هوا قرار گرفته و طیق اعلام این سازمان آلودگی هوا در این شهر نسبت به قبل ۱۰ برابر بیشتر شده است. مهمترین دلیل این آلودگی وجود ذرات معلق و آلایندهای مختلف بوده است.آلودگی هوای شهر خرم‌آباد از سوی سازمان حفاظت محیط زیست استان لرستان رد شده است.

بافت شهری

مساحت بافت شهری در خرم‌آباد ۳٬۴۷۵ هکتار است. هسته نخستین شهر در کنار مراکز حکومتی و به طور خاص قلعه فلک‌الافلاک شکل گرفته و دارای جغرافیایی کوهستانی و ناهموار است. شکل گیری شهر نیز تحت تاثیر عوامل جغرافیایی صورت گرفته است، به این ترتیب که هر کجا دره‌ای که خرم‌آباد در آن شکل گرفته عرض بیشتری داشته شیب بافت مسکونی کم است و هر کجا عرض دره کم شده است شهر نیز تحت تاثیر آن باریک و کشیده شده است. عوامل محدود کننده‌ای مانند رودخانه و ارتفاعات پرشیب در ساختار شهر موثر بوده‌اند.

بافت فرسوده

هفت درصد مساحت خرم‌آباد را بافت فرسوده تشکیل می‌دهد. ۲۸ محله خرم‌آباد که مساحتی در حدود ۲۷۰ هکتار دارند بافت فرسوده محسوب می‌شوند.از جمله مشکلاتی که بافت فرسوده ایجاد می‌کند مشکلات اقتصادی و اجتماعی، چهره فیزیکی نامناسب، مشکلات زیست محیطی و امنیتی هستند. یکی از مشکلات عمده بر سر راه بازسازی بافت فرسوده در شهر خرم‌آباد قرار گیری این بافت در حاشیه شهر، محصور بودن به وسیله کوه‌های اطراف شهر، نبود مسیر دسترسی مناسب به دلیل کم عرض بودن معابر و نامناسب بودن خدمات شهری است.

آرامستان‌ها

هم اکنون شهر خرم‌آباد دارای چهار آرامستان در چهار گوشه شهر است که عبارتند از سراب یاس، دره‌گرم، صالحین و آرامستان خضر نبی که محل دفن کشته‌شدگان انقلاب ۱۳۵۷ و جنگ ایران و عراقو یکی از قدیمی‌ترین آرامستان‌های خرم‌آباد است. وجود آرامستان‌های متعدد و ایجاد آرامستان‌های خانوداگی بدون مجوز در اطراف شهر یکی از مشکلات در ساختار شهری خرم‌آباد است. مهمترین مشکل در مورد مدیریت آرامستان‌های شهر جلوگیری از تبدیل بدون مجوز زمین‌های کشاورزی به آرامستان است. دو آرمستان دره‌گرم و سراب یاس در شمال و جنوب شهر خرم‌آباد بیشترین تغییر کاربری را دارند.
قدیمی‌ترین آرامستان در شهر خرم‌آباد، آرامستانی در کنار مقبره امامزاده زید بن علی در مرکز شهر خرم‌آباد بود. این آرامستان در سال ۱۳۵۲ و توسط شهردار وقت خرم‌آباد علی‌محمد ساکی از میان شهر حذف شد. از دیگر آرامستان‌های قدیمی شهر می‌توان به گورستان دوبرادران اشاره کرد، این آرامستان متعلق به دوره قاجار و در محله‌ای به همین نام در مرکز شهر خرم‌آباد قرار داشت. آرامستان دیگری نیز در کنار آرامگاه باباطاهر بین محله درب باباطاهر و محله درب‌دلاکان قرار داشت. آرامستانی در جنوب شهر خرم‌آباد و در کنار مناره آجری قرار داشت که به طور معمول مردگان ایل‌های بیرانوند و باجلوند در آن دفن می‌شدند و به گورستان پامنار مشهور بود. گورستان دیگری در محله کوروش در شرق شهر و یک گورستان دیگر متعلق به اقلیت یهودی ساکن خرم‌آباد بود که پس از انقلاب ۱۳۵۷ به محله‌ای مسکونی به نام کوی فلسطین تبدیل شد.

آبشار مخمل کوه در موقعیت جغرافیایی N3334 E4817 در استان لرستان واقع است. این آبشار در شمال شهرستان خرم‌‌آباد واقع شده و دسترسي آسفالته دارد. موقعيت مكاني آن در دره زيباي مخمل كوه مشهور به تنگه شبيخون قرار گرفته كه به علت پوشش و فراواني گل و سنگ به اين نام مشهور شده است. مخمل‌کوه به ارتفاع بیش از 2900 متر در شمال شرق خرم‌آباد که به عنوان بخشی از دره تاریخی خاید آلو قسمتی ازشهر خرم‌آباد را در دامن خود جای داده‌است. این کوه بلند در دو سمت به دو تنگه مهم و استراتژیک ختم می‌شود که در طول تاریخ شاهد رخدادهای گوناگونی بوده‌ است. قسمت جنوبی مخمل‌کوه به جاده بروجرد به خرم‌آباد ختم می‌شود. محلی که در هنگام ورود رضاخان به لرستان شاهد جنگ‌ها و درگیری‌های خونینی بوده‌است. انتهای شمالی مخمل‌کوه نیز به جاده خرم‌آباد-الشتر می‌رسد که به تنگ شبیخون مشهور است.

این کوه بافتی رسوبی دارد و بیشتر قسمت‌های آن پوشیده از گلسنگ است. با آغاز فصل بارش گلسنگ‌های سیاه رنگ و آفتاب سوخته سبزرنگ می‌شوند. سراسر سبز. گلسنگها آفتاب‌گریز هستند به همین علت قسمت‌هایی از مخمل کوه که کمتر آفتاب گیر است سرسبز تر و دیدنیتر است. در قسمت انتهای شمالی مخمل کوه در تنگ شبیخون به همت اداره کل منابع طبیعی لرستان پارک جنگلی دایر شده که در فصل بهار و زمستان بسیار دیدنیست. مخلمل کوه برای کوهپیمایی بسیار مناسب و در دسترس است. با خودرو با چند دقیقه رانندگی به دامنه آن می‌رسید. فقط کافی است پس از رسیدن به میدان ۲۲ بهمن خرم آباد تا انتهای بلوار ولیعصر برانید. 

به نقل از سایت :        http://www.irandeserts.com  

آبشار طلايی در موقعیت جغرافیایی E4819 N3332 در استان لرستان واقع است. در ابتدای جاده خرم آباد به الشتر و در دامنه های کوهی به شکل دلفين، چند آبشار زيبا شما را به تماشای خويش دعوت می کنند. آبشار طلايی يکی از اين آبشارهای کوچک ولی بسيار زيباست که در ميان حفره غار مانندی از دل کوه به پايين می ريزد و در ريزشگاه خود حوضچه بزرگی پديد آورده است که ديواره های آن از گياه بسيار زيبای پرسياوشان پر شده است. اين گياه دارويی که نوعی سرخس است، بيشتر در جاهای نمور و کم نور و در دهانه غارها و چاه ها می رويد. برای رسيدن به اين آبشار می بايست يک دره کوتاه و زيبا را در کنار آبی زلال طی کنيد.

به نقل از سایت :              http://www.irandeserts.com 

آبشار نای انگیز در موقعیت جغرافیایی N3317 E4843 در استان لرستان واقع است. در جنوب‌شرقی شهرستان خرم‌آباد و در میان رشته کوه‌های سر به فلک کشیده‌ی هشتاد پهلو، آبشار زیبایی وجود دارد که به «نای‌انگیز» معروف است. برای رسیدن به آبشار باید جاده‌ی خرم‌آباد به سپیددشت را تا ۴۵ کیلومتری پیمود و پس از آن از طریق جاده‌ی فرعی که از سمت چپ جاده‌ی اصلی منشعب می‌گدد. به منطقه‌ی نای‌انگیز دست یافت. آب آبشار نای‌انگیز از چشمه‌سازهی واقع در ارتفاعات کوه‌های مجاور سرچشمه می‌گیرد. دست یافتن به چشمه‌ی اصلی تنها از طریق کوهنوردی امکانپذیر است. این جویبار در مسیر کوهستان به حرکت درآمده و ده‌ها آبشار پله‌ای بزرگ و کوچک و حوضچه‌های متعددی را تشکیل می‌دهد. طبیعت بکر منطقه به همراه پوشش گیاهی متنوع آن بسیار جذاب و جالب توجه می‌باشد. آب آبشار نای‌انگیز پس از پیمودن مسیری در سمت شرق به رودخانه‌ی سزار می‌ریزد. در مسیر این رود آبشارهای فراوان دیگری نیز به چشم میخورد که به آبشارهای سرکانه معروفند. مسیر آبشارها از خط الراس در منطقه نای انگیز آغاز می شود و به سمت دامنه ادامه دارد. نای انگیز، روستایی از توابع بخش پاپی شهرستان خرم‌آباد در استان لرستان است. 

به نقل از سایت :           http://www.irandeserts.com 

آبشار کاکارضادر موقعیت جغرافیایی E481300 N334313 در استان لرستان واقع است. در فاصله 35 کيلومتري شمال خرم آباد و در دره اي پر از درختان زيباي بلوط و کشتزارهاي صيفي و حبوبات و در نزديکي روستاي کاکارضا، آبشار باصفايي با ارتفاع تقريبي بيست متر خودنمايي مي کند. اين آبشار در دامنه کوه هاي الشتر به عنوان آبشار گل هو نيز معروف است. وجود دره هايي پرآب و گياهان، خزندگان و آبزيان کوچک در بالاي آبشار بر زيبايي اين منطقه افزوده است. در روبروي آبشار، منظره بسيار زيبايي از درختان سرو و بلوط بر پهنه زيباي شت چشمان هر بيننده اي را خيره مي کند. در طول مسير، سياه چادرها و رمه هاي بزرگ عشاير بر دامنه هاي پرسخاوت زاگرس ديده مي شوند. رودخانه کاکارضا به طول نود کيلومتر يکي از عوامل موثر طبيعي در اين منطقه است که از دهستان قائدرحمت در 57 کيلومتري شرق خرم آباد سرچشمه گرفته و با مخلوط شدن با رود کهمان، رود کشکان را تشکيل مي دهد که در انتها به رود بزرگ کرخه متصل مي شود. 

 به نقل از سایت :        http://www.irandeserts.com

آبشارهاي سرکانه سپيددشت در موقعیت جغرافیایی E484320 N331724 در 51 کیلومتری جنوب شرقی شهرستان خرم آباد در استان لرستان واقع است. بلندترین آبشار این مجموعه زيبا داراي ارتفاع 15 متر وعرض تاج 17 متر بوده و از جمله جاذبه هاي طبيعي وگردشگري ديدني استان لرستان محسوب شود. فاصله اين آبشار ها تا بخش پاپي حدود يک ساعت پياده روي است. اين آبشارها در گويش محلي به "تاف هفت چشمه" نيز معروف است. همچنين پوشش جنگلي اطراف آبشارها را درختان بلوط ، زالزالک و مو در بر گرفته است. آبشار افرينه نيز در کنار روستايي به همين نام در مسير جاده بين المللي خرم آباد به انديمشک قرار دارد و آين آبشار زيبا در فصل بهار و تابستان علاقه مندان و گردشگران زيادي را به خود جلب مي کند.

منطقه گریت دارای زمستانهای برفی و سرد و بهار و تابستان خنک، معتدل و بسیار سرسبز و چشم‌نواز می‌باشد. مالکیت اراضی منطقه در اختیار منابع طبیعی و بخشی نیز در اختیار روستاییان ساکن منطقه‌است. این آبشارها در مسیر عبور رودخانه ترس گریت به طرف رودخانه سزار بر اثر عبور از ناهمواریهای منطقه و مسیر عبور رودخانه ترس بوجود آمده‌است. در فصل بهار و ابتدای تابستان در اطراف آبشار و دامنه ارتفاعات منطقه گل‌های فراوان و زیبا به همراه پوشش گیاهی و جنگل انبوه درختان بلوط، زیبایی خاصی به منطقه می‌دهد و چشم‌انداز زیبایی را در برابر چشم بینندگان قرار می‌دهد. ارتفاع متوسط این آبشارهای سه‌گانه ۱۵ متر است. دسترسی به این منطقه از طریق جاده خرم آباد به بروجرد، کیلومتر 15 و سپس جاده خرم آباد به سپید دشت امکانپذیر است. 

به نقل از سایت :         http://www.irandeserts.com